قدیمیترین آثار تمدن شبه جزیره بوشهر، آجر نوشته های ایلامی مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد، در ریشهر، واقع در 12 کیلومتری شهر کنونی بوشهر کشف شده و نشان میدهد که شهر ریشهر کنونی جانشین شهر باستانی لیان شده است. نئارخوس دریاسالار اسکندر مقدونی از شبه جزیره بوشهر با عنوان میزامبری یاد کرده است. در زمان اردشیر بابکان در محل شهر باستانی لیان شهر جدیدی با نام رام اردشیر ساخته شد. این شهر در زمان ساسانیان ریوشهر نامیده شده و به مرور به ریشهر کنونی تبدیل گردید.

بقایای قلعه ریشهر در کنار دریا

بقایای قلعه ریشهر

در اوایل دوره نادر شاه افشار و به منظور ایجاد نیروی دریایی قدرتمندی برای ایران، به دستور وی قلعه ای به نام نادریه در محل کنونی شهر بوشهر ساخته شد. این منطقه به علت قرار داشتن خوری در کنار آن که میتوانست در زمان طوفان از قایقها و کشتیها محافظت کند برای ایجاد پایگاه دریایی بسیار مناسب بود. به همین منظور نادر دستور داد تا یک کارگاه کشتی سازی در این منطقه ساخته شده و چوب مورد نیاز آن را هم از استان مازندران به آنجا حمل نمودند. با مرگ نادر نیروی دریایی به تدریج اهمیت و کارآیی خود را از دست داد و نام شهر نیز از نادریه به ابوشهر تغییر پیدا کرد. انگلیسی ها در زمان حضور خود در خلیج فارس و این شهر، آن را بوشهر نامیدند و این نام تاکنون بر این شهر باقی مانده است.

عکس ماهواره ای شبه جزیره بوشهر

عکس هوایی از قسمت شمالی شبه جزیره بوشهر سال ۱۹۷۳

معماری و بافت قدیمی بوشهر بسیار جالب توجه و خلاقانه بوده است. عمده مصالح استفاده شد در ساختمانهای قدیمی این شهر سنگهای بستر دریا و چوب درخت صندل میباشد. سنگهای بستر دریا متشکل از بقایای صدفها و پلانگتونهای دریایی است که بوسیله سیمانی طبیعی به مرور زمان به هم چسبیده و سخت شده اند. با توجه به جنس متخلخل این نوع سنگ، تبخیر آب داخل آنها در زمانهای گرمای هوا باعث خنکی داخل ساختمانها میگردد. (همانند کوزه های سفالی آب)

سنگ بستر دریا در ساختمانهای قدیمی بوشهر

معماری قدیمی شهر هم از اصول هوشمندانه ای پیروی میکرده است. ساختمانهای بافت قدیم بوشهر به طور معمول دو و یا سه طبقه بودند و با توجه به اختلاف ارتفاع سطح زمین شهر در نقاط مختلف (قسمت شرقی شهر دارای ارتفاع بیشتری نسبت به منطقه غربی میباشد) ساختمانها به گونه ای ساخته میشدند که ارتفاع کلی آنها یکسان بوده و بام همه ساختمانها همطراز باشد. این نکته با در نظر گرفتن شکل کلی همه ساختمانها و کوچه بندی معابر محاسن زیادی را برای اهالی شهر به ارمغان می آورد.

کوچه های شهر بسیار باریک و تنگ در نظر گرفته میشدند به گونه ای که گاهی اوقات امکان عبور بیش از دو نفر در کنار هم در داخل کوچه وجود نداشت.رنگ بیرونی ساختمانها در بافتهای قدیمی شهر سفید است تا گرمای کمتری را جذب کند. از دیگر سو ساختمانها در طبقات بالایی به داخل کوچه پیشروی داشته و به هم نزدیک میشدند، و در حقیقت با وجود مشکلات فراوان در اجرا طبقه دوم به صورت کنسول درمی آمد. این نکات باعث ممانعت از تابش مستقیم آفتاب به دیوارهای جانبی ساختمانها و ایجاد جریانهای کوران هوا در داخل کوچه ها به علت اختلاف دمای داخل کوچه با فضای بالای آن میگردید که هوای مطبوعی را برای ساکنان محل به ارمغان می آورد. شکل بنای ساختمانها هم به گونه ای بود که هر خانه به غیر از یک در ورودی هیچ گونه منفذ و یا پنجره ای در طبقه اول به داخل کوچه نداشت که این خود باعث افزایش ایمنی در مقابل دزدان و مهاجمان احتمالی میگردید.

کوچه ای باریک در بافت قدیمی بوشهر

عناصر تشکیل دهنده بناهای قدیمی بوشهر:

1- ورودی

در ساختمانهای بوشهر معمولا ورودی با یک چرخش فضای بیرونی را به داخل خانه وصل میکند و در نتیجه ارتباط بصری خارج به داخل خانه قطع میگردد.یکی از خصوصیات این ورودیها وجود روزنه یا روزنه هایی در بالای آنها برای عبور هوا و نور میباشد.

درب ورودی مسجد باباحاجی در محله بهبهانی

منبت کاری سر در مسجد باباحاجی در محله بهبهانی

دربی قدیمی در بافت قدیمی بوشهر

درب ورودی عمارت گلشن – بازرگانی مهربان فعلی

2- حیاط مرکزی

حیاط مرکزی یکی از شاخصه های معماری سنتی در اکثر نقاط ایران میباشد ولی در بوشهر این حیاط ها دارای خصوصیات ویژه ای میباشند. اولا ابعاد این حیاط ها در بوشهر خیلی وسیع نیست و دلیل آن هم ایجاد حداکثر سایه در آنها میباشد. ثانیا معمولا دور تا دور حیاط مرکزی رواقی قرار دارد که واسطه بین حیاط و خانه میباشد. این رواق که در طبقه پایین نقش سایبان را بازی میکند برای طبقه بالا فضایی ایجاد مینماید که حیاط مرکزی را برای برای آن قابل استفاده مینماید. از عناصر تشکیل دهنده این حیاطها میتوان به باغچه، حوض و چاه آب اشاره کرد. همچنین در اکثر حیاطها از درختان برای سایه اندازی استفاده شده است.

حیات مرکزی ساختمان امیریه – محل فعلی شورای اسلامی بندر بوشهر

حیات مرکزی عمارت کازرونی – محل فعلی میراث فرهنگی بوشهر

ماکت ساختمان عمارت طبیب – بنیاد ایرانشناسی بوشهر

 3- اتاقها

در خانه های بوشهر به طور کلی دو نوع اتاق وجود دارد، اتاقهای طبقه پایین که فضاهای فرعی بوده اند و برای کاربریهایی چون انبار و یا اتاق خدمه استفاده میشدند و اتاقهای طبقه بالا که محل زندگی ساکنین خانه و فضای اصلی خانه محصوب میشوند. اطاقهای طبقه بال شامل اتاقهای تابستان نشین و زمستان نشین میشوند. در این خانه ها انواع فضاهای سه دری، چهار دری، پنج دری، و ... تا شانزده دری، پذیرایی، آشپزخانه، اتاق سرایدار، انباری، توالت و حمام وجود دارد.

فضای داخلی و سقف چوبی اطاقی در عمارت گلشن – بازرگانی مهربان فعلی

نمونه ای از ارسی های عمارت طبیب – بنیاد ایران شناسی بوشهر

4- تراس و شناشیر

تراس یکی از عناصد مهم بناهای بوشهر میباشد. تراسها که اکثرا سرپوشیده هم میباشند برای بهره گیری از هوای آزاد در مواقعی که شرایط جوی مناسب است تعبیه شده اند. در بسیاری از خانه های درون بافت و بعضی از خانه های کنار دریا به جای تراسهای وسیع از شناشیر که نوعی تراس چوبی است استفاده شده است. شناشیر کلا از چوب ساخته شده و از بدنه ساختمان بیرون آمده است. آنها ممکن است مسقف یا بدون سقف باشند.

در تراسها و شناشیرها معمولا از نوعی کرکره چوبی به عنوان حفاظ استفاده میشود که عملکردی چندگانه دارد. این کرکره علاوه بر آنکه جلوی دید از بیرون خانه به داخل تراس را میگیرد، به علت زاویه قرار گیری ردیفهای آن باعث تغییر جهت وزش باد در هنگام عبور از آنها و وزش آن به سمت پایین و افرادی که در کف تراس و یا شناشیر دراز کشیده اند شده و نوعی تهویه مطبوع برای آنان ایجاد میکند.

شناشیر

سایر عناصر تشکیل دهنده بناهای قدیمی بوشهر عبارتند از پشت بام و جان پناه، جرز و فرو رفتگی بدنه ها، سایه بان و شبکه های چوبی، بازشو ها، پله، نرده و معجر، بادگیر و کپر.

پینوشتها:

۱- عنوان پست برگرفته از کتاب شکوه ابوشهر نوشته آقای سام رسایی کشوک میباشد.

۲- نوشتنیها در مورد بوشهر زیاد است که امیدوارم بتوانم در هفته آینده دو پست دیگر در این رابطه بنویسم.

۳- با تشکر فراوان از آقای مهندس اسدی (ابوحنانه) بابت میزبانی و راهنمایی های ارزنده ایشان. 

  
+ نوشته شده در پنجشنبه نوزدهم اسفند ۱۳۸۹ ساعت ۳:۴۷ ب.ظ  توسط  نادرالحکما دواساز