در فاصله ۲۰ کیلومتری شمال غرب کازرون، در حاشیه رودخانه شاهپور و در کنار جاده شاهی که در زمان هخامنشیان، تخت جمشید را به شوش و در روزگار ساسانی به تیسفون متصل می کرد، در میان حلقه ای از درختان لیمو و پرتقال و خرما، شهر باستانی بیشاپور که در ردیف بزرگ‌ترین شهرهای دوره ساسانی شناخته میشود قراردارد.

دره طبیعی - تاریخی تنگ چوگان درست روبروی ویرانه های شهر باستانی بیشاپور واقع شده و رودخانه شاپور در جهت شمال شرقی به جنوب غربی در میان آن روان است.

این تنگه در دل خود گنجینه ای بینظیر از آثار و حجاریهای دوره ساسانیان را جای داده و به همراه طاق بستان در کرمانشاه و نقش رستم و نقش رجب در نزدیکی تخت جمشید یکی از محوطه های تاریخی با ارزش آن دوره به شمار می آید.

 این دره علاوه بر ۶ نقش برجسته مربوط به شاهپور اول و بهرام اول ودوم، مجسمه عظیمی از شاهپور اول به ارتفاع ۷ متر را در غاری به همین نام، غار شاهپور، که در ارتفاعی نزدیک به ۸۰۰ متر از بستر رودخانه قرار دارد در خود جای داده است.

نقش برجسته های این تنگه نسبت به سایر نقوش دوره ساسانی بزرگتر و شلوغ تر میباشند به گونه ای که سه تا از این نقش برجسته ها بیش از ۳۰ متر مربع مساحت داشته و در هر کدام نقش پیکر بیش از ۳۰ نفر تراشیده شده است که تنها نقش برجسته صحنه شکار خسرو پرویز در طاق بستان کرمانشاه با آنها قابل قیاس است.
متاسفانه در سالهای اخیر به دلایل مختلف همیشه دیر به این منطقه رسیده و فرصت توقف زیادی در آنجا هم نداشته ام و بهمین دلیل امکان صعود به غار شاهپور و تصویر برداری از غار و مجسمه درون آن را به دست نیاورده ام که انشالله در پاییز امسال برای تکمیل آرشیو عکسهایم سفری مجدد به این منطقه خواهم داشت و در این پست به معرفی نقش برجسته های آین منطقه اکتفا خواهم نمود.

در این تنگه ۶ نقش بسته کنده شده که تقریبا همگی نزدیک به ورودی آن و در فاصله ای کمتر از ۵۰۰ متر از شهر باستانی بیشابور قرار دارند. اگر از سمت بیشابور به این تنگه وارد شویم ۴ عدد از این نقش برجسته ها در شمال و سمت چپ ما و دو تای دیگر در جنوب و سمت راست قرار دارند. برای سهولت در شناسایی و معرفی این نقوش من بر اساس جهت عقربه های ساعت آنها را شماره گذاری و معرفی میکنم.

موقعیت نقوش در تنگ چوگان

اولین نقش برجسته که بزرگترین و شلوغ ترین نقش برجسته در بین دیگران است نقشی مربوط به جشن پیروزی شاپور اول بر امپراطوری روم میباشد. شاپور در طی دوران ۳۰ ساله فرمانروایی بر ایران (از ۲۴۱ تا ۲۷۱ میلادی) دو بار با امپراطوری روم وارد جنگ شد. در پایان اولین نبرد، گردیانوس، امپراتور روم در اثر شورش فرمانده گارد خود، فیلیپ معروف به عرب، کشته شد و فیلیپ برای استقرار پایه های حکومت خود به سرعت پیشنهاد صلحی به همراه قبول پرداخت غرامت و واگذاری ارمنستان به ایران را مطرح نمود (۲۴۴ میلادی).

سالها بعد با به قدرت رسیدن والریانوس در روم، او برای جبران شکستهای قبلی مجددا به ایران حمله میکند که این بار هم به دنبال شکست ارتش روم، والریان به همراه ۷۰ هزار نفر از صاحب منصبان و لشکریانش به اسارت شاپور درآمدند (۲۶۰ میلادی). اسیر شدن والریان اثر غریبی در دنیای آن روز کرده و در انظار عالم، بر عظمت و ابهت خاندان ساسانی فوق العاده افزود.

در ایران نیز شاپور در مراسمی که در پایتخت ایران، شهر تیسفون برگذار کرد در حضور والریانوس و ژنرالهایش ایران را خورشید گیتی تاب و تنها ابر قدرت دنیا خوانده و دستور داد تا نقش این پیروزی را در محلهای متعددی بر کوه حک نمایند. معروف ترین این نقش برجسته ها در نقش رستم و بزرگترین و باشکوه ترینهایشان در تنگ چوگان قرار دارند.

در اولین نقش برجسته شاپور اول در مرکز نقش و سوار بر اسب به تصویر کشیده شده است. جنازه گردیانوس در زیر پاهای اسب شاپور افتاده و دستان والران به نشانه اسارت در دست شاپور قرار دارد. فیلیپ نیز در جلوی اسب شاپور زانو زده و تقاضای صلح دارد. افسران و نظامیان ایرانی در ۵ ردیف سوار بر اسب در پشت سر شاپور قرار دارند و سربازان و صاحب منصبان رومی نیز در ۵ ردیف در جلوی شاپور در حال حمل هدایا و پیشکشهایی برای او دیده میشوند. در این نقش برجسته ۱۱۵ پیکر دیده میشود که از این نظر رکورد دار نقش برجسته های ایرانی به شمار می آید.

نقش برجسته ۱- پیروزی شاپور اول بر امپراطوری روم

نقش برجسته ۱- شاپور و امپراطوران رومی

این نقش برجسته به دلیل تراوش آب از دیواره کوه آسیب زیادی دیده و رنگ آن نیز در بیشتر نقاط سیاه شده است.

دومین نقش برجسته مربوط به پیروزی بهرام دوم بر اعراب بیابانگرد میباشد. در این نقش برجسته بهرام سوار بر اسب در سمت چپ نقش قرار داشته و اعراب در حال راهنمایی توسط سرداران ایرانی به منظور پیشکش اسب و شتر در مقابل او دیده میشوند.

نقش برجسته ۲- پیروزی بهرام دوم بر اعراب

نقش برجسته ۲- بهرام دوم

سومین نقش برجسته که کامل ترین و زیباترین نقش برجسته ی زمان ساسانی به شمار می آید مراسم دریافت فر ایزدی (حلقه شهریاری) توسط بهرام اول از اهورامزدا را به تصویر کشیده است. در این نقش برجسته که شباهت زیادی به نقش برجسته های اردشیر اول در نقش رستم و شاپور اول در نقش رجب دارد، بهرام اول در سمت راست سوار بر اسب در حال دریافت حلقه شهریاری از مظهر اهورامزدا در سمت راست قرار دارد.

حکاکی این نقش برجسته بسیار هنرمندانه بوده و چین و چروک ها و حرکت لباس و ...، همگی بسیار زیبا نشان داده شده اند، به طوری که حرکت را به خوبی القاء می کنند. همه چیز در این نقش به شکل حیرت انگیزی تناسب دارد. حتی جزییات فیزیکی اسب و رگ های روی پای اسب نیز مشخص شده است.

در زیر سم اسب شاه جسد دشمنی نقش شده که نام صاحب آن مشخص نیست و با توجه به رعایت اصل قرینه سازی در نقش این نوع مراسم و با توجه به نبود پیکر اهریمن در زیر پای اسب اهورامزدا به احتمال قوی بعدها به آن اضافه شده است. مورخان احتمال میدهند که این پیکر متعلق به بهرام سوم بوده و توسط نرسی به این نقش اضافه شده باشد بدین ترتیب که نرسی با تقلبی تاریخی کتیبه بهرام اول را به نام خودش کرده و با حک تصویر جسد بهرام سوم در زیر سم اسب بهرام اول، چنین وانمود کرده که کتیبه متعلق به اوست.

نقش برجسته ۳- دریافت فر ایزدی توسط بهرام اول

نقش برجسته ۳- بهرام اول

با دقت در تصویر سه نقش برجسته بالا شیاری نسبتا عمیق بر روی این سه نقش برجسته دیده میشود که بالا تنه‌ اولین ردیف از سواران شاپور اول به همراه سر و گردن اولین ردیف از اسیرانش در نقش اول، سر اسب بهرام دوم و قسمتی از تنه‌ او و دیگران در نقش دوم و ساق پای اسب بهرام اول و اهورا مزدا در نقش سوم را از بین برده است. خوشبختانه نقش چهارم به علت قرار داشتن در ارتفاعی بالا، از گزند این شیار محفوظ مانده است. با توجه به یک پارچگی و طول زیاد این شیار که بر روی دیواره جنوبی تنگ قرار دارد به نظر میرسد که در گذشته محل عبور آب به صورت یک جوی برای آبیاری مزارع منطقه بوده است. این جوی به دنبال کاوشهای باستان شناسی در سال ۱۳۵۳ تخریب و با گود برداری آن قسمتهای پایین نقش برجسته ها که به مرور زمان در زیر خاک و رسوبات رودخانه مدفون شده بودند آشکار گردید.

نقش برجسته چهارم صحنه پیروزی بهرام دوم (شاپور دوم– ذوالاکتاف؟) بر یاغیان را به تصویر کشیده است. در این نقش پادشاه در مرکز نقش نشسته بر تخت و به صورت روبرو به تصویر کشیده شده است در حالیکه در سمت راست او سربازان و سرداران ایرانی به احترام ایستاده و اسرا و یاغیان در سمت چپ توسط سربازان ساسانی به حضور شاه آورده میشوند.

نقش برجسته ۴- پیروزی بهرام دوم (شاپور دوم– ذوالاکتاف؟) بر یاغیان

نقش برجسته ۴- بهرام دوم (شاپور دوم– ذوالاکتاف؟)

نقش برجسته های ۴ و ۳ از سمت دیگر رودخانه و کنار نقش پنجم

نقش برجسته پنجم که در سمت راست تنگه واقع شده و سالم ترین نقش برجسته در میان نقوش شش گانه است نیز به پیروزی شاپور بر دولت روم اختصاص دارد. نقش مورد اشاره در دو رديف حجاري شده که در سمت راست اسيران رومي و در سمت چپ سپاهيان ايران ديده مي شوند. در این نقش نیز شاپور اول در مرکز نقش و سوار بر اسب به تصویر کشیده شده، جنازه گردیانوس در زیر پاهای اسب شاپور افتاده و دستان والران به نشانه اسارت در دست شاپور قرار دارد. فیلیپ نیز در جلوی اسب شاپور زانو زده و تقاضای صلح دارد.  

نقش برجسته ۵- پیروزی شاپور اول بر امپراطوری روم

نقش برجسته ۵- شاپور و امپراطوران رومی

ششمین و آخرین نقش برجسته که آنهم در سمت راست تنگه و دقیقا در کنار جاده واقع شده است متاسفانه بیشترین آسیب را در طی زمان دیده و قسمتهای بالای آن تقریبا از بین رفته است. در این نقش برجسته مراسم دریافت فر ایزدی (حلقه شهریاری) توسط شاپور اول از اهورامزدا و همچنین پیروزی وی در جنگ با رومیان به تصویر کشیده شده است. در این نقش، زیر سم اسب مظهر اهورامزدا، اهریمن و زیر پای اسب شاپور، گردیانوس، امپراطور کشته شده، لگدمال میشوند. فیلیپ نیز طبق معمول جلوی اسب شاه زانو زده و تقاضای صلح و بخشش دارد. با توجه به عدم حضور والریانوس در این نقش، احتمالا این نقش اولین نقش برجسته شاپور اول و مربوط به زمان پایان جنگ اول او با رومیان است.

نقش برجسته ۶- دریافت فر ایزدی توسط شاپور اول

نقاشی از نقش برجسته ۶- دریافت فر ایزدی توسط شاپور اول

  
+ نوشته شده در شنبه نهم مرداد ۱۳۸۹ ساعت ۴:۱۹ ب.ظ  توسط  نادرالحکما دواساز